Χρήση, λειτουργία και μορφή
Κλίση των αρσενικών, θηλυκών και ουδετέρων
Άκλιτα και διπλόκλιτα ουσιαστικά
2.1
Ορισμός – Λειτουργία – Χρήση – Είδη
Το ουσιαστικό είναι ένα μέρος του λόγου που αναφέρεται κατά κανόνα σε πρόσωπα, ζώα, πράγματα, τόπους και σε έννοιες που δηλώνουν ιδιότητα, ενέργεια και κατάσταση, π.χ. ο άνθρωπος, η αλεπού, η καλοσύνη. Αποτελεί τον πυρήνα μιας ονοματικής φράσης, ενώ η θέση του μέσα σε αυτήν ή και μέσα στην πρόταση εξαρτάται τόσο από τη συντακτική λειτουργία που επιτελεί όσο και από το ύφος που χρησιμοποιεί ο ομιλητής. Το ουσιαστικό συμπληρώνει κατά κάποιον τρόπο σε μια πρόταση το ρήμα είτε ως υποκείμενο ή ως αντικείμενο είτε γενικότερα ως προσδιορισμός.
Τα ουσιαστικά ανάλογα με το τι δηλώνουν διακρίνονται:
α) Σε κύρια: όσα δηλώνουν ορισμένο πρόσωπο ή ζώο, π.χ. ο Στάθης, ο Αζόρ. Ως κύρια χρησιμοποιούνται και τα ονόματα των ημερών της εβδομάδας, των μηνών, των εορτών, των πλοίων, των λογοτεχνικών έργων, των έργων τέχνης κ.ά., π.χ. Τετάρτη, Ιούνιος, Ναυτίλος.
ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ:
Το αρχικό γράμμα των κύριων ονομάτων γράφεται με κεφαλαίο. Με κεφαλαίο γράφεται επίσης και το αρχικό γράμμα των εθνικών ονομάτων (π.χ. Σουηδός), των τιμητικών τίτλων (π.χ. Σεβασμιότατος), η λέξη Θεός και σχετικές επωνυμίες (Κύριος, Παναγία, Εσταυρωμένος κτλ.), των εκκλησιαστικών θεσμών (π.χ. Ιερά Σύνοδος), των ναών (π.χ. Άγιος Γεώργιος), των εφημερίδων (π.χ. Είδηση), των περιοδικών (π.χ. Αίολος), των πόλεων και των κρατών (π.χ. Τρίπολη, Αλβανία), των οδών (π.χ. οδός Βενιζέλου), των πλατειών (π.χ. πλατεία Συντάγματος), των νομών (π.χ. νομός Ροδόπης), των τοποθεσιών (π.χ. Λιβάδια), των ποταμών (π.χ. Πηνειός), των βουνών (π.χ. Όλυμπος), των λιμνών (π.χ. Μικρή Βόλβη), των ιστορικών όρων (π.χ. Αναγέννηση),των επιστημών ως επίσημων όρων (π.χ. Φιλοσοφία), των επιστημονικών, διοικητικών, εκπαιδευτικών, πολιτικών ιδρυμάτων, οργανισμών και φορέων (π.χ. Ακαδημία Αθηνών, Ευρωπαϊκή Ένωση, Β´Λύκειο Βόλου, Υπουργείο Οικονομικών), θεσμικά κατοχυρωμένων αθλητικών αγώνων (π.χ. Ολυμπιακοί Αγώνες) και των ουράνιων σωμάτων (π.χ. Ήλιος, Γη).
Η χρήση του αρχικού κεφαλαίου ή πεζού γράμματος δεν υπόκειται σε απόλυτους κανόνες. Εξαρτάται και από παράγοντες που σχετίζονται με τα συμφραζόμενα αλλά και τη χρήση που γίνεται στα έντυπα ευρείας κυκλοφορίας.
β) Σε κοινά: όσα δηλώνουν όλα τα πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος ή που δηλώνουν κάποια κατάσταση ή ιδιότητα, π.χ. δρόμος, άνδρας, γάτα, ζωή, ελευθερία.
γ) Σε περιληπτικά: όσα δηλώνουν σύνολα προσώπων ή ζώων ή πραγμάτων, π.χ. κόσμος, κοπάδι.
δ) Σε συγκεκριμένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που είναι αντιληπτά από τις αισθήσεις, π.χ. το δέντρο, το βιβλίο.
ε) Σε αφηρημένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν ενέργεια, ιδιότητα ή κατάσταση και γενικά αναφέρονται σε όντα που τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος μόνο με τη σκέψη του, π.χ. η ειρήνη, η χαρά.
Πολλά από τα κοινά ονόματα είναι στον λόγο άλλοτε συγκεκριμένα και άλλοτε αφηρημένα, π.χ. Το πλαίσιο που περιβάλλει τον πίνακα είναι βαμμένο πράσινο (συγκεκριμένο). Ο Στεφάνου έχει ένα ευρύ πλαίσιο σχέσεων (αφηρημένο).
2.2
Γένος – Αριθμός
Κάθε ουσιαστικό ανήκει σε ένα γένος. Τα γένη στα οποία μπορούν να ανήκουν τα ουσιαστικά είναι τρία: το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο. Τα γένη των ουσιαστικών δε συνδέονται απαραίτητα με το φυσικό γένος ούτε και με άλλα σημασιολογικά χαρακτηριστικά. Υφίστανται όμως στα νέα ελληνικά ορισμένες τάσεις που συσχετίζουν το γένος με ορισμένα σημασιολογικά χαρακτηριστικά. Οι κυριότερες από αυτές τις τάσεις είναι οι εξής:
α) Τα ουσιαστικά που δηλώνουν ανθρώπινα όντα συνήθως ανήκουν στο φύλο του προσώπου στο οποίο αναφέρονται, π.χ. άντρας, γυναίκα, αλλά αγόρι, κορίτσι (ουδ.).
β) Τα περισσότερα ουσιαστικά που δηλώνουν ζώα έχουν μόνο μία λέξη για όλα τα γένη, π.χ. το ελάφι, ο βόας. Σε αυτές τις περιπτώσεις το φύλο του ζώου δηλώνεται είτε με την προσθήκη των επιθέτων αρσενικός-ή-ό και θηλυκός-ή-ό αντίστοιχα είτε, συνήθως στον προφορικό λόγο, με καταληκτικό μόρφημα που δηλώνει το γένος του ζώου, π.χ. η αρσενική αλεπού, η ελεφαντίνα.
Τα ουσιαστικά έχουν κανονικά δύο αριθμούς, τον ενικό και τον πληθυντικό. Υπάρχουν όμως ουσιαστικά που εμφανίζονται μόνο στον ενικό ή μόνο στον πληθυντικό αριθμό, χωρίς και αυτό να είναι πάντοτε απόλυτο.
Οι κατηγορίες των ουσιαστικών που συνηθίζονται στον ενικό αριθμό είναι:
α) Ουσιαστικά που δηλώνουν έννοιες οι οποίες δεν είναι δυνατό να αριθμηθούν, π.χ. το χάος, η κούραση.
β) Ουσιαστικά που δηλώνουν έννοιες οι οποίες σχετίζονται με τις επιστήμες και τις τέχνες, π.χ. η Γεωγραφία, η Κοινωνιολογία, η γλυπτική.
γ) Oυσιαστικά που δηλώνουν οντότητες οι οποίες είναι μοναδικές, π.χ. το Βυζάντιο, ο Θανάσης ο Καλογήρου.
δ) Oυσιαστικά που δηλώνουν σύνολα προσώπων ή πραγμάτων (ανήκουν στα περιληπτικά ουσιαστικά),π.χ. η εργατιά, ο όχλος.
ε) Ουσιαστικά που δηλώνουν γιορτές και τοπωνύμια, π.χ. η Ανάληψη, ο Ορχομενός, αλλά τα Χριστούγεννα, τα Τρίκαλα.
Ορισμένα ονόματα που ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες εμφανίζονται στον λόγο και στον πληθυντικό είτε λόγω της σημασίας που θέλει να προσδώσει ο ομιλητής είτε λόγω του ύφους, π.χ. οι Γιάννηδες (όταν γίνεται λόγος για πολλούς με το ίδιο όνομα), Καθαρές Δευτέρες (στη φράση Όλες τις Καθαρές Δευτέρες εργάζομαι).
Οι κατηγορίες των ουσιαστικών που συνηθίζονται στον πληθυντικό αριθμό είναι:
α) Ουσιαστικά που δηλώνουν γλώσσα, π.χ. βουλγαρικά, ισπανικά.
β) Ουσιαστικά που δηλώνουν διπλά αντικείμενα, π.χ. γυαλιά.
γ) Ουσιαστικά που δηλώνουν χρήματα ως αμοιβή για εργασία κ.ά., π.χ. ρέστα, εύρετρα.
δ) Ορισμένα ουσιαστικά που δηλώνουν γιορτές, π.χ. Χριστούγεννα, Φώτα.
ε) Ορισμένα ουσιαστικά που δηλώνουν τοπωνύμια, π.χ. Σέρρες, Γιάννενα.
Tέλος, πολλά κοινά ονόματα, λαϊκής συνήθως προέλευσης, εμφανίζονται μόνο στον πληθυντικό, όπως: βαφτίσια, εγκαίνια, κάλαντα, σωθικά, τρεχάματα, χαιρετίσματα κ.ά.
Τα ουσιαστικά ταξινομούνται ως προς τα συστήματα των καταλήξεων που παρουσιάζουν σε τρεις κατηγορίες, τις κλίσεις, οι οποίες συμπίπτουν με τα τρία διαφορετικά γένη. Έτσι, έχουμε την κλίση των αρσενικών, την κλίση των θηλυκών και την κλίση των ουδετέρων.
Παρατηρώ και… καταλαβαίνω…
- Πολλά ουσιαστικά είναι άλλοτε κύρια και άλλοτε κοινά. Η διαφορά μεταξύ τους βρίσκεται στη σημασία. Στη γραφή η διαφορά τους δηλώνεται με το αρχικό γράμμα. Τα κύρια γράφονται με κεφαλαίο, ενώ τα κοινά με πεζό.
Παρατηρήστε τα παρακάτω ζευγάρια των φράσεων:
1α.Η ομόνοια αποτελεί μια αρετή των μυαλωμένων ανθρώπων.
1β.Κάθε φορά που κερδίζει μια ελληνική ομάδα, η Ομόνοια γεμίζει από φιλάθλους.
2α.Μπήκε στο σπίτι και άναψε όλα τα φώτα.
2β.Τα Φώτα γιορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου.
Στα 1α και 2α οι λέξεις ομόνοια και φώτα είναι κοινά ονόματα, ενώ στα 1β και 2β οι αντίστοιχες λέξεις είναι κύρια ονόματα. - Πολλά από τα ουσιαστικά είναι άλλοτε συγκεκριμένα και άλλοτε αφηρημένα. Η διαφορά μεταξύ τους βρίσκεται στη σημασία.
Παρατηρήστε τα παρακάτω ζευγάρια φράσεων:
1α. Το πρόσωπο της Βαγγελιώς έλαμπε από χαρά.
1β. Μετά από όσα έκανε δεν είχε πρόσωπο στην κοινωνία.
2α. Τα παιδιά της Α’ τάξης ζωγράφισαν 3 κύκλους.
2β. Ο Ζωγραφάκης ανήκει στον κύκλο των διανοούμενων της πόλης.
Στα 1α και 2α τα ουσιαστικά πρόσωπο και κύκλος είναι συγκεκριμένα, ενώ στα 1β και 2β τα αντίστοιχα ουσιαστικά είναι αφηρημένα. - Το φυσικό γένος δε συμπίπτει πάντα με το γραμματικό γένος. Αυτή η έλλειψη σύμπτωσης παρατηρείται πολύ έντονα στις ονομασίες ζώων. Παρατήρησε τις παρακάτω ονομασίες ζώων.
| Αρσενικό | Θηλυκό | Ουδέτερο |
| (η αρσενική αλεπού)(ο γάτος)(ο αρκούδος / η αρσενική αρκούδα)(το αρσενικό λιοντάρι) | η αλεπούη γάταη αρκούδα(η λιονταρίνα /το θηλυκό λιοντάρι) | —το γατίτο αρκουδάκιτο λιοντάρι |
Οι λέξεις που δε βρίσκονται μέσα σε παρένθεση είναι αυτές που χρησιμοποιούνται και για τα δύο γένη των ζώων. Όταν θέλουμε να διακρίνουμε το γένος, χρησιμοποιούμε τις λέξεις που βρίσκονται μέσα στην παρένθεση.
2.3
Μορφολογία
Τα ουσιαστικά διακρίνονται σε σχέση με τον αριθμό των συλλαβών σε ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα. Ισοσύλλαβα είναι όσα έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού, ενώ ανισοσύλλαβα όσα δεν έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις. Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις, τα ουσιαστικά κατατάσσονται σε δικατάληκτα, όταν έχουν δύο καταλήξεις στον ενικό και δύο στον πληθυντικό, και σε τρικατάληκτα, όταν έχουν τρεις καταλήξεις σε κάθε αριθμό. Τα ουσιαστικά διακρίνονται ακόμη σε οξύτονα (όσα τονίζονται στη λήγουσα), παροξύτονα (όσα τονίζονται στην παραλήγουσα) και προπαροξύτονα (όσα τονίζονται στην προπαραλήγουσα).
Κλίση – Παρατηρήσεις
α. Κλίση αρσενικών
Ουσιαστικά σε -ας (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | ο | πατέρας | μήνας | κήρυκας |
| Γεν. | του | πατέρα | μήνα | κήρυκα |
| Αιτ. | τον | πατέρα | μήνα | κήρυκα |
| Κλητ. | πατέρα | μήνα | κήρυκα | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | πατέρες | μήνες | κήρυκες |
| Γεν. | των | πατέρων | μηνών | κηρύκων |
| Αιτ. | τους | πατέρες | μήνες | κήρυκες |
| Κλητ. | πατέρες | μήνες | κήρυκες | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: σε όσα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα και σε όσα τονίζονται στη λήγουσα. Στην πρώτη υποκατηγορία ανήκουν όλα τα ουσιαστικά που έχουν κατάληξη -ας, εκτός από τα δισύλλαβα, ενώ στη δεύτερη όλα τα δισύλλαβα σε -ας και όσα λήγουν σε –ίας και –ίστας.
Σύμφωνα με το πατέρας κλίνονται τα ουσιαστικά αγώνας, αιώνας, κανόνας, χαρακτήρας, χειμώνας κ.ά.
Σύμφωνα με το μήνας κλίνονται τα ουσιαστικά λοχίας, επαγγελματίας κ.ά.
Σύμφωνα με το κήρυκας κλίνονται τα ουσιαστικά άξονας, γείτονας, ελέφαντας, λέκτορας, πρόσφυγας, ρήτορας, φύλακας κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας παρουσιάζουν, σε περιπτώσεις τυπικού ή χιουμοριστικού ύφους, στη γενική του ενικού και κατάληξη -ος, π.χ. πρίγκιπος, μηνός, κηδεμόνος, μάρτυρος σε φράσεις όπως: Μένει στην (οδό) Πρίγκιπος Νικολάου. Το συμβάν έγινε παρουσία μάρτυρος.
Πολύ λίγα προπαροξύτονα ουσιαστικά παρουσιάζουν, κυρίως σε οικείο ύφος και κατά κανόνα στον προφορικό λόγο, στην ονομαστική και στην αιτιατική του πληθυντικού μορφολογικούς τύπους με καταλήξεις σε -οι και -ους αντίστοιχα, με παράλληλη μετακίνηση του τόνου στην παραλήγουσα (π.χ. οι γειτόνοι, τους γειτόνους, οι μαστόροι, τους μαστόρους), σε φράσεις όπως: Έχω πέντε έξι καλούς γειτόνους και πορεύομαι στη ζωή.
Ουσιαστικά σε -ης (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | ||||||
| Ονομ. | ο | μαθητής | επιβάτης | οι | μαθητές | επιβάτες | |
| Γεν. | του | μαθητή | επιβάτη | των | μαθητών | επιβατών | |
| Αιτ. | τον | μαθητή | επιβάτη | τους | μαθητές | επιβάτες | |
| Κλητ. | μαθητή | επιβάτη | μαθητές | επιβάτες | |||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα και παροξύτονα.
Όλα τονίζονται στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα.
Ορισμένα ουσιαστικά σε -ης που δηλώνουν επάγγελμα σχηματίζουν, σε ύφος κατά κανόνα οικείο, και θηλυκό ουσιαστικό σε -ισσα και σε -ίνα, π.χ. η γυμνασιάρχης και η γυμνασιάρχισσα, η βουλευτής και η βουλευτίνα.
Σύμφωνα με το μαθητής κλίνονται τα ουσιαστικά βουλευτής, σπουδαστής κ.ά.
Σύμφωνα με το επιβάτης κλίνονται τα ουσιαστικά βιβλιοπώλης, στρατιώτης κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα οξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας που δηλώνουν κατά κανόνα επαγγέλματα και δημόσια λειτουργήματα παρουσιάζουν στην κλητική του ενικού αριθμού, συνήθως μετά το κύριε και σπανιότερα χωρίς αυτό, την κατάληξη -ά, π.χ. κύριε δικαστά, κύριε διευθυντά (αντί κύριε δικαστή, κύριε διευθυντή, που χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές σε πολύ οικείο ή και σε περιπαικτικό ύφος). Στον καθημερινό λόγο και κατά κανόνα σε χιουμοριστικό ή ειρωνικό ύφος ο τύπος αυτός επεκτείνεται και σε λέξεις που δηλώνουν απλώς ιδιότητες, π.χ. κύριε σπουδαστά, κύριε στρατιώτα.
Ορισμένα παροξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας, σε ύφος κατά κανόνα οικείο ή χιουμοριστικό, παρουσιάζουν σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού μία συλλαβή παραπάνω με κατάληξη -άδες ή και -ηδες, π.χ. δεσπότες, δεσπότηδες και δεσποτάδες, ράφτες, ράφτηδες και ραφτάδες.
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | ο | βαθμός | δρόμος | ανήφορος |
| Γεν. | του | βαθμού | δρόμου | ανήφορου |
| Αιτ. | τον | βαθμό | δρόμο | ανήφορο |
| Κλητ. | βαθμέ | δρόμε | ανήφορε | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | βαθμοί | δρόμοι | ανήφοροι |
| Γεν. | των | βαθμών | δρόμων | ανήφορων |
| Αιτ. | τους | βαθμούς | δρόμους | ανήφορους |
| Κλητ. | βαθμοί | δρόμοι | ανήφοροι | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Τα οξύτονα και παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή. Από τα προπαροξύτονα σε άλλα παραμένει ο τόνος στην ίδια θέση, ενώ σε άλλα μετακινείται στην παραλήγουσα, π.χ. ο ανήφορος, του ανήφορου, ενώ ο άνεμος, του ανέμου.
Σύμφωνα με το βαθμός κλίνονται τα γιατρός, θεός, λαός, σεισμός κ.ά.
Σύμφωνα με το δρόμος κλίνονται τα γάμος, ήλιος, νόμος, τόπος, χώρος κ.ά.
Σύμφωνα με το ανήφορος κλίνονται τα άνεμος, δήμαρχος, αντίλαλος, κατήφορος, χωματόδρομος κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας σχηματίζουν την κλητική του ενικού με κατάληξη –ο αντί -ε, π.χ. Γιώργο, Πέτρο. Στα ουσιαστικά αυτά ανήκουν: α) ορισμένα παροξύτονα βαφτιστικά ονόματα και επώνυμα, καθώς και κοινά ουσιαστικά, π.χ. Μάρκο, Χρίστο, Παύλο (αλλά και Παύλε σε οικείο ύφος), Πετράκο, Σαραντάκο, γέρο, διάκο, καπετάνιο (αλλά και καπετάνιε), λούστρο (αλλά και λούστρε), β) τα υποκοριστικά σε -άκος, π.χ. φιλαράκο, γ) μερικά οξύτονα χαϊδευτικά, π.χ. Μανολιό, Δημητρό.
Η γενική πληθυντικού του ουσιαστικού χρόνος, όταν χρησιμοποιείται για να δηλώσει ορισμένη ηλικία, παρουσιάζει συνήθως τον τύπο χρονών και, σε λαϊκότερο ύφος, χρονώ, π.χ. Πόσω(ν) χρονών είναι; Είναι 15 χρονώ.
Τα προπαροξύτονα ουσιαστικά σε -ος παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία στον τονισμό ορισμένων πτώσεων και των δύο αριθμών. Πιο συγκεκριμένα: α) Στη γενική ενικού διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα οι πολυσύλλαβες λέξεις, οι λαϊκές λέξεις, πολλά από τα βαφτιστικά ονόματα και τα επώνυμα, όταν χρησιμοποιούνται σε οικείο και ουδέτερο ύφος, π.χ. του αντίκτυπου, του γάιδαρου, του Χρυσόστομου, του Παπαδόπουλου. Τα ίδια ουσιαστικά, όταν χρησιμοποιούνται σε τυπικό ύφος, μετακινούν τον τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. του αντικτύπου, του Θεοδώρου, του Παπαδοπούλου. β) Στην ονομαστική και κλητική πληθυντικού ορισμένα ουσιαστικά, σε πολύ λαϊκό ύφος, μετακινούν τον τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. Οι δασκάλοι, οι πολέμοι γ) Στη γενική και αιτιατική πληθυντικού η μετακίνηση του τόνου γίνεται, ανάλογα με το ύφος μέσα στο οποίο εντάσσεται το ουσιαστικό, στην προπαραλήγουσα σε οικείο ύφος, ενώ στην παραλήγουσα σε τυπικό ύφος, π.χ. Ο πρωθυπουργός κάλεσε όλους τους δημάρχους της Μακεδονίας, αλλά Ποιος λογαριάζει πια τους δήμαρχους;
Ουσιαστικά σε -ας (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | ο | ψαράς | ρήγας | τσέλιγκας |
| Γεν. | του | ψαρά | ρήγα | τσέλιγκα |
| Αιτ. | τον | ψαρά | ρήγα | τσέλιγκα |
| Κλητ. | ψαρά | ρήγα | τσέλιγκα | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | ψαράδες | ρηγάδες | τσελιγκάδες |
| Γεν. | των | ψαράδων | ρηγάδων | τσελιγκάδων |
| Αιτ. | τους | ψαράδες | ρηγάδες | τσελιγκάδες |
| Κλητ. | ψαράδες | ρηγάδες | τσελιγκάδες | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα.
Το ουσιαστικό αέρας, καθώς και τα παροξύτονα ουσιαστικά σε -άκιας (τυχεράκιας, κορτάκιας, τσαντάκιας κ.ά.), σχηματίζουν τον πληθυντικό με κατάληξη -ηδες, π.χ. αέρηδες, τυχεράκηδες.
Σύμφωνα με το ψαράς κλίνονται τα αμαξάς, βοριάς, καστανάς, Πειραιάς κ.ά.
Σύμφωνα με το ρήγας κλίνονται τα κάλφας, μπάρμπας κ.ά.
Σύμφωνα με το τσέλιγκας κλίνονται τα μέρμηγκας, γυμνοσάλιαγκας κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ης (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | ο | καφετζής | βαρκάρης | φούρναρης |
| Γεν. | του | καφετζή | βαρκάρη | φούρναρη |
| Αιτ. | τον | καφετζή | βαρκάρη | φούρναρη |
| Κλητ. | καφετζή | βαρκάρη | φούρναρη | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | καφετζήδες | βαρκάρηδες | φουρνάρηδες |
| Γεν. | των | καφετζήδων | βαρκάρηδων | φουρνάρηδων |
| Αιτ. | τους | καφετζήδες | βαρκάρηδες | φουρνάρηδες |
| Κλητ. | καφετζήδες | βαρκάρηδες | φουρνάρηδες | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα. Τα παροξύτονα και προπαροξύτονα σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού τονίζονται στην προπαραλήγουσα, ενώ τα οξύτονα στην παραλήγουσα.
Σύμφωνα με το καφετζής κλίνονται τα βιολιτζής, γεμιτζής, μπετατζής, παλιατζής, ταξιτζής, χατζής κ.ά.
Σύμφωνα με το βαρκάρης κλίνονται τα μανάβης, ναζιάρης, νοικοκύρης, ταβερνιάρης, φακίρης κ.ά.
Σύμφωνα με το φούρναρης κλίνεται τo κοτζάμπασης κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας παρουσιάζουν στον πληθυντικό και έναν τύπο πιο λαϊκό σε -αίοι, -αίων, -αίους, -αίοι, π.χ. νοικοκύρης – νοικοκυραίοι, Αρμένης– Αρμεναίοι. Οι τύποι αυτοί χρησιμοποιούνται συχνά και στη λογοτεχνία.
Ουσιαστικά σε -ης με διπλό πληθυντικό
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||
| Ονομ. | ο | αφέντης | οι | αφέντες/αφεντάδες |
| Γεν. | του | αφέντη | των | αφεντάδων |
| Αιτ. | τον | αφέντη | τους | αφέντες/αφεντάδες |
| Κλητ. | αφέντη | αφέντες/αφεντάδες | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα και παροξύτονα.
Σύμφωνα με το αφέντης κλίνονται τα δουλευτής, τραγουδιστής κ.ά.
Η γενική πληθυντικού σε -ων δεν είναι εύχρηστη για πολλά ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας.
Ο πληθυντικός σε –άδες χρησιμοποιείται σε οικείο και λαϊκό ύφος.
Ουσιαστικά σε -ές και -ούς (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | ο | καφές | παππούς | οι | καφέδες | παππούδες |
| Γεν. | του | καφέ | παππού | των | καφέδων | παππούδων |
| Αιτ. | τον | καφέ | παππού | τους | καφέδες | παππούδες |
| Κλητ. | καφέ | παππού | καφέδες | παππούδες | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι όλα οξύτονα.
Σύμφωνα με το καφές κλίνονται τα καναπές, πουρές, λεκές, πανσές κ.ά.
Σύμφωνα με το παππούς κλίνονται τα Ιησούς, νους, ρους (μόνο στον ενικό).
Ουσιαστικά σε -έας (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||
| Ονομ. | ο | κουρέας | οι | κουρείς |
| Γεν. | του | κουρέα | των | κουρέων |
| Αιτ. | τον | κουρέα | τους | κουρείς |
| Κλητ. | κουρέα | κουρείς | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι όλα παροξύτονα.
Σύμφωνα με το κουρέας κλίνονται τα αμφορέας, βαφέας, διανομέας, τομέας κ.ά.
Ανώμαλα ουσιαστικά
Αρσενικά ουσιαστικά τα οποία δεν ακολουθούν κανένα πρότυπο από τα παραπάνω στην κλίση είναι τα ουσιαστικά μυς, πρέσβης και πρύτανης.
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||||
| Ονομ. | ο | μυς | πρέσβης | πρύτανης | οι | μυς/μύες | πρέσβεις | πρυτάνεις |
| Γεν. | του | μυός | πρέσβη | πρύτανη | των | μυών | πρέσβεων | πρυτάνεων |
| Αιτ. | τον | μυ | πρέσβη | πρύτανη | τους | μυς/μύες | πρέσβεις | πρυτάνεις |
| Κλητ. | μυ | πρέσβη | πρύτανη | μυς/μύες | πρυτάνεις | |||
β. Κλίση θηλυκών
Ουσιαστικά σε -α (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | η | σπηλιά | εικόνα | αίθουσα |
| Γεν. | της | σπηλιάς | εικόνας | αίθουσας |
| Αιτ. | τη(ν) | σπηλιά | εικόνα | αίθουσα |
| Κλητ. | σπηλιά | εικόνα | αίθουσα | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | σπηλιές | εικόνες | αίθουσες |
| Γεν. | των | σπηλιών | εικόνων | αιθουσών |
| Αιτ. | τις | σπηλιές | εικόνες | αίθουσες |
| Κλητ. | σπηλιές | εικόνες | αίθουσες | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: σε όσα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα και σε όσα τονίζονται στη λήγουσα. Στην παραλήγουσα τονίζονται όσα λήγουν σε –ίδα, -άδα, -τητα και -όνα, π.χ. ιδιότητα – ιδιοτήτων. Εξαιρούνται τα βελόνα και κολόνα.
Περιλαμβάνει αρκετά ουσιαστικά των οποίων ο τύπος της γενικής πληθυντικού δεν είναι εύχρηστος, όπως: δίψα, δίαιτα, δουλειά, ομορφιά, όπερα, ορφάνια, ράτσα, ρόκα, σαπίλα, σκοτούρα κ.ά.
Σύμφωνα με το σπηλιά κλίνονται τα δουλειά, ομορφιά κ.ά.
Σύμφωνα με το εικόνα κλίνονται τα ακτίνα, γοργόνα, μητέρα κ.ά.
Σύμφωνα με το αίθουσα κλίνονται τα αλήθεια, μαθήτρια κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης παρουσιάζουν τον τύπο της γενικής ενικού σε -ος, όπως: Η εθνική Ελλάδος. Έλκεται λόγω βαρύτητος. Όνομα μητρός. Πολύ λίγα από τα ουσιαστικά αυτά σε παρόμοιο περιβάλλον σχηματίζουν την ονομαστική του ενικού σύμφωνα με την αρχαία κλίση, π.χ. Ελλάς, βαρύτης.
Ορισμένα από τα παροξύτονα και προπαροξύτονα ουσιαστικά που στη γενική πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στη λήγουσα παρουσιάζουν σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης έναν τύπο γενικής ενικού σε -ης με παράλληλη μετακίνηση του τόνου στην παραλήγουσα, π.χ. αμάξης, τραπέζης, σε φράσεις όπως: Άκουσε τα εξ αμάξης. Εργάζεται ως υπάλληλος τραπέζης. Σταθμός Λαρίσης. Όσα προπαροξύτονα ουσιαστικά της ίδιας υποκατηγορίας έχουν θέμα που λήγει σε φωνήεν ή-ρ παρουσιάζουν σε ανάλογες εκφράσεις τύπο της γενικής ενικού με τόνο στην παραλήγουσα, π.χ. επικρατείας, Ευβοίας, οικογενείας, π.χ. Συμβούλιο Επικρατείας. Πρακτορείο Ευβοίας.
Τα τοπωνύμια Αθήνα, Θήβα και Πάτρα σε τυπικό ύφος και σε στερεότυπες εκφράσεις σχηματίζουν στη γενική πληθυντικού τους τύπους Αθηνών, Θηβών και Πατρών, π.χ. Ο αυτοκινητόδρομος Αθηνών- Πατρών είναι πολυσύχναστος.
Ουσιαστικά σε -η, πληθυντικός σε -ες (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | η | γραμμή | γνώμη | κάμαρη | χάρη |
| Γεν. | της | γραμμής | γνώμης | κάμαρης | χάρης |
| Αιτ. | τη(ν) | γραμμή | γνώμη | κάμαρη | χάρη |
| Κλητ. | γνώμη | κάμαρη | χάρη | ||
| Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | οι | γραμμές | γνώμες | κάμαρες | χάρες |
| Γεν. | των | γραμμών | γνώμες | (καμαρών) | — |
| Αιτ. | τις | γραμμές | γνωμών | κάμαρες | χάρες |
| Κλητ. | γραμμές | γνώμες | κάμαρες | χάρες | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα. Όλα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στη λήγουσα.
Ορισμένα παροξύτονα και προπαροξύτονα ουσιαστικά δε σχηματίζουν γενική πληθυντικού, π.χ. ζέστη, χάρη, ζάχαρη (πληθ. = ζάχαρες, όταν πρόκειται για ζάχαρη σε κύβους).
Αρκετά ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής, όπως αδελφή/αδερφή, (ε)ξαδέλφη/(ε)ξαδέρφη, νύφη, Κυριακή, σχηματίζουν στον λογοτεχνικό λόγο και σε οικείο ύφος τη γενική πληθυντικού με κατάληξη σε -ών και -άδων, π.χ. αδελφών και αδελφάδων.
Σύμφωνα με το γραμμή κλίνονται τα αλλαγή, εκλογή, φωνή, ψυχή κ.ά.
Σύμφωνα με το γνώμη κλίνονται τα αγάπη, άκρη, βλάβη, βρύση, δάφνη, δίκη, νίκη, τέχνη, φήμη κ.ά.
Σύμφωνα με το κάμαρη κλίνονται τα Άρτεμη, ζάχαρη (στη γεν. ενικού ζάχαρης και ζαχάρεως), κάππαρη, σίκαλη κ.ά.
Σύμφωνα με το χάρη κλίνονται τα βρύση, ζέστη, κόρη, λάσπη, μέθη, μέση, στάνη, στρώση, τόλμη κ.ά.
Ουσιαστικά σε -η, πληθυντικός σε –εις (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | |||
| Ονομ. | η | γνώση | αίτηση |
| Γεν. | της | γνώσης/γνώσεως | αίτησης/αιτήσεως |
| Αιτ. | τη(ν) | γνώση | αίτηση |
| Κλητ. | γνώση | αίτηση | |
| Πληθυντικός αριθμός | |||
| Ονομ. | οι | γνώσεις | αιτήσεις |
| Γεν. | των | γνώσεων | αιτήσεων |
| Αιτ. | τις | γνώσεις | αιτήσεις |
| Κλητ. | γνώσεις | αιτήσεις | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα και προπαροξύτονα. Τα παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή, ενώ στα προπαροξύτονα κατεβαίνει ο τόνος σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού αριθμού κατά μία συλλαβή.
Σύμφωνα με το γνώση κλίνονται τα δύση, κλήση, κλίση, λύση, νύξη, σκέψη, τάξη, τάση, φύση, ψύξη κ.ά.
Σύμφωνα με το αίτηση κλίνονται τα ακρόπολη, ανάγνωση, άνοιξη, βάφτιση, δήλωση, θέληση, κλείδωση, μήνυση, Νεάπολη, υπόθεση, ύφεση κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Σχεδόν όλα τα ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής, συνήθως σε τυπικό ύφος ή και σε στερεότυπες εκφράσεις λόγιας προέλευσης, σχηματίζουν στη γενική ενικού και τύπο με κατάληξη σε -εως. Στην περίπτωση των προπαροξύτονων κατεβάζουν και τον τόνο κατά μία συλλαβή, π.χ. Το οικόπεδό του εντάχθηκε στο σχέδιο πόλεως. Εκπαίδευση εξ αποστάσεως.
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | η | κιβωτός | ψήφος | μέθοδος |
| Γεν. | της | κιβωτού | ψήφου | μεθόδου |
| Αιτ. | τη(ν) | κιβωτό | ψήφο | μέθοδο |
| Κλητ. | κιβωτέ | ψήφε | μέθοδε | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | οι | κιβωτοί | ψήφοι | μέθοδοι |
| Γεν. | των | κιβωτών | ψήφων | μεθόδων |
| Αιτ. | τις | κιβωτούς | ψήφους | μεθόδους |
| Κλητ. | κιβωτοί | ψήφοι | μέθοδοι | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα. Τα οξύτονα και τα παροξύτονα τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην ίδια συλλαβή, ενώ στα προπαροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού και πληθυντικού, καθώς και στην αιτιατική του πληθυντικού, στην παραλήγουσα.
Κλίνονται όπως και τα αρσενικά ουσιαστικά σε -ος.
Η κλητική των ουσιαστικών αυτής της κατηγορίας χρησιμοποιείται πάρα πολύ σπάνια. Παρουσιάζει στον ενικό αριθμό κατάληξη σε -ε και σε -ο, π.χ. κιβωτό, Κύπρο, αλλά και πάροδε, λεωφόρε.
Σπάνια η ονομαστική και η αιτιατική πληθυντικού παρουσιάζουν έναν τύπο με κατάληξη –ες, π.χ. οι μέθοδες, τις μέθοδες.
Σύμφωνα με το κιβωτός κλίνονται τα ατραπός, οδός, στενωπός κ.ά.
Σύμφωνα με το ψήφος κλίνονται τα άμμος, λεωφόρος κ.ά.
Σύμφωνα με το μέθοδος κλίνονται τα άνοδος, διάλεκτος, Κόρινθος, παράγραφος, πρόοδος, σύνοδος κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ά και –ού (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | η | μαμά | πολυλογού | οι | μαμάδες | πολυλογούδες |
| Γεν. | της | μαμάς | πολυλογούς | των | μαμάδων | πολυλογούδων |
| Αιτ. | τη(ν) | μαμά | πολυλογού | τις | μαμάδες | πολυλογούδες |
| Κλητ. | μαμά | πολυλογού | μαμάδες | πολυλογούδες | ||
Τα ουσιαστικά αυτών των κατηγοριών είναι μόνο οξύτονα. Τονίζονται στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις και των δύο αριθμών.
Σύμφωνα με το μαμά κλίνονται τα γιαγιά, κυρά, νταντά κ.ά.
Σύμφωνα με το πολυλογού κλίνονται τα αλεπού, γλωσσού, μαϊμού κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ω (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | |||
| Ονομ. | η | πειθώ | Μάρω |
| Γεν. | της | πειθούς | Μάρως |
| Αιτ. | τη(ν) | πειθώ | Μάρω |
| Κλητ. | πειθώ | Μάρω | |
Τα ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής έχουν μόνο ενικό αριθμό και είναι οξύτονα και παροξύτονα. Τονίζονται στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις.
Διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: σε όσα σχηματίζουν τη γενική του ενικού σε -ούς και -ώς, όπως πειθούς και πειθώς, και όσα τη σχηματίζουν σε -ως.
Σύμφωνα με το πειθώ κλίνονται τα ηχώ, Καλυψώ, Λητώ, φειδώ κ.ά.
Σύμφωνα με το Μάρω κλίνονται τα Αργυρώ, Διαμάντω, Ηρώ κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Πολλά από τα ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής εμφανίζουν β΄ τύπο σε -ώς (πειθώς) στη γενική ενικού. Ο τύπος σε -ούς χρησιμοποιείται σε τυπικό ύφος, ενώ ο τύπος σε -ώς σε οικείο ύφος, π.χ. ηχώς και ηχούς, Καλυψώς και Καλυψούς, Λητώς και Λητούς.
γ. Κλίση ουδετέρων
Ουσιαστικά σε -ο (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | το | φυτό | δέντρο | άτομο |
| Γεν. | του | φυτού | δέντρου | ατόμου |
| Αιτ. | το | φυτό | δέντρο | άτομο |
| Κλητ. | φυτό | δέντρο | άτομο | |
| Πληθυντικός αριθμός | ||||
| Ονομ. | τα | φυτά | δέντρα | άτομα |
| Γεν. | των | φυτών | δέντρων | ατόμων |
| Αιτ. | τα | φυτά | δέντρα | άτομα |
| Κλητ. | φυτά | δέντρα | άτομα | |
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα, παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες: σε όσα ο τόνος τους παραμένει στην ίδια συλλαβή σε όλες τις πτώσεις και των δύο αριθμών και σε όσα κατεβάζουν τον τόνο κατά μία συλλαβή στη γενική ενικού και πληθυντικού.
Σύμφωνα με το φυτό κλίνονται τα Μεξικό, νερό, παγωτό, χωριό κ.ά.
Σύμφωνα με το δέντρο κλίνονται τα βιβλίο, θρανίο, σύννεφο, Τορίνο κ.ά.
Σύμφωνα με το άτομο κλίνονται τα αυτοκίνητο, δωμάτιο, έπιπλο, κείμενο κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Ορισμένα προπαροξύτονα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας παρουσιάζουν δύο τύπους στη γενική ενικού και πληθυντικού: έναν με τόνο στην παραλήγουσα, που χρησιμοποιείται σε τυπικό ύφος, και έναν με τόνο στην προπαραλήγουσα, που χρησιμοποιείται σε ουδέτερο και οικείο ύφος, π.χ. αμύγδαλου και αμυγδάλου, βούτυρου και βουτύρου σε φράσεις όπως Σοκολάτα αμυγδάλου, αλλά Οι φλοιοί των αμύγδαλων είναι μαλακοί. Καραμέλες βουτύρου, αλλά Η παραγωγή βούτυρου είναι φέτος πολύ μεγάλη. Mερικά από τα πιο συνηθισμένα στον λόγο ουσιαστικά που παρουσιάζουν αυτούς τους δύο τύπους είναι τα εξής: αμύγδαλο, ατμόπλοιο, βούτυρο, γόνατο, δάχτυλο, ποδήλατο, πρόβατο.
Ουσιαστικά σε -ι (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | νησί | σπίτι | τα | νησιά | σπίτια |
| Γεν. | του | νησιού | σπίτι | των | νησιών | σπιτιών |
| Αιτ. | το | νησί | σπίτι | τα | νησιά | σπίτια |
| Κλητ. | νησί | σπίτι | νησιά | σπίτια | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα και παροξύτονα. Το μόνο προπαροξύτονο είναι το φίλντισι. Στα παροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού και πληθυντικού στη λήγουσα. Στο προπαροξύτονο φίλντισι, που δεν έχει πληθυντικό, μετακινείται ο τόνος στη γενική ενικού.
Τα υποκοριστικά σε -άκι και –ούλι δε σχηματίζουν τύπους στη γενική ενικού και πληθυντικού.
Τα ουσιαστικά σε -άι και -όι σχηματίζουν τη γενική ενικού και όλες τις πτώσεις του πληθυντικού με την προσθήκη ενός γ πριν από την κατάληξη, π.χ. τσάι-τσαγιού, ρολόι-ρολόγια.
Το ουσιαστικό πρωί κλίνεται ως εξής: Ενικός: Ον. το πρωί, Γεν. του πρωινού, Αιτ. το πρωί, Κλ. πρωί, Πληθυντικός: Ον. τα πρωινά, Γεν. των πρωινών, Αιτ. τα πρωινά, Κλ. πρωινά.
Τα ουσιαστικά βράδυ, δάκρυ και στάχυ γράφονται με υ. Μετατρέπουν το υ στις άλλες πτώσεις σε ι, εκτός του ουσιαστικού δάκρυ, που κλίνεται ως εξής: Ενικός: Ον., Αιτ., Κλητ. δάκρυ, Γεν. –. Πληθυντικός: Ον., Αιτ., Κλητ. δάκρυα, Γεν. δακρύων.
Το ουσιαστικό μέλι σχηματίζει στη γενική ενικού και τον τύπο μέλιτος, που χρησιμοποιείται στις στερεότυπες εκφράσεις ταξίδι του μέλιτος και μήνας του μέλιτος.
Σύμφωνα με το νησί κλίνονται τα ουσιαστικά αρνί, πουλί, παιδί, χαρτί, ψωμί κ.ά.
Σύμφωνα με το σπίτι κλίνονται τα αγόρι, κορίτσι, λουλούδι, παπούτσι, χέρι κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ος (ισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | δάσος | μέγεθος | τα | δάση | μεγέθη |
| Γεν. | του | δάσους | μεγέθους | των | δασών | μεγεθών |
| Αιτ. | το | δάσος | μέγεθος | τα | δάση | μεγέθη |
| Κλητ. | δάσος | μέγεθος | δάση | μεγέθη | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα και προπαροξύτονα. Στα παροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα. Στα προπαροξύτονα μετακινείται ο τόνος στη γενική πληθυντικού στη λήγουσα, ενώ στη γενική ενικού και στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού μετακινείται στην παραλήγουσα.
Η κλητική του ενικού και πληθυντικού δε χρησιμοποιείται συχνά στον λόγο.
Σύμφωνα με το δάσος κλίνονται τα άλσος, βέλος, γένος, τέλος, χρέος κ.ά. Εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά άνθος, όρος και χείλος, τα οποία σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού σε -έων: ανθέων, ορέων, χειλέων.
Σύμφωνα με το μέγεθος κλίνονται τα έδαφος, στέλεχος κ.ά.
Μορφολογική ποικιλία
Το ουσιαστικό το πέλαγος σχηματίζει και τους τύπους πέλαγο στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού, του πελάγου (και πέλαγου) στη γενική ενικού και πέλαγα στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού.
Το ουσιαστικό το θάρρος σχηματίζει στην ονομαστική και αιτιατική πληθυντικού τον τύπο τα θάρρητα.
Ουσιαστικά σε -μα (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | πράγμα | μάθημα | τα | πράγματα | μαθήματα |
| Γεν. | του | πράγματος | μαθήματος | των | πραγμάτων | μαθημάτων |
| Αιτ. | το | πράγμα | μάθημα | τα | πράγματα | μαθήματα |
| Κλητ. | πράγμα | μάθημα | πράγματα | μαθήματα | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι παροξύτονα και προπαροξύτονα.
Η γενική ενικού και η ονομαστική, η αιτιατική και η κλητική πληθυντικού τονίζονται πάντοτε στην προπαραλήγουσα, ενώ η γενική πληθυντικού πάντοτε στην παραλήγουσα.
Ορισμένα ουσιαστικά σχηματίζουν πτώσεις μόνο στον πληθυντικό, π.χ. γεράματα, τρεχάματα, χαιρετίσματα κ.ά.
Η κλητική του ενικού και πληθυντικού δε χρησιμοποιείται συχνά στον λόγο.
Σύμφωνα με το πράγμα κλίνονται τα γράμμα, κλίμα, σώμα, χρώμα κ.ά.
Σύμφωνα με το μάθημα κλίνονται τα παράπηγμα, σύνταγμα κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ιμο (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||
| Ονομ. | το | γράψιμο | τα | γραψίματα |
| Γεν. | του | γραψίματος | των | γραψιμάτων |
| Αιτ. | το | γράψιμο | τα | γραψίματα |
| Κλητ. | γράψιμο | γραψίματα | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι προπαροξύτονα. Τονίζονται σε όλες τις πτώσεις στην προπαραλήγουσα, εκτός από τη γενική πληθυντικού, όπου τονίζονται στην παραλήγουσα.
Η γενική πληθυντικού και η κλητική και των δύο αριθμών δε χρησιμοποιούνται συχνά στον λόγο.
Σύμφωνα με το γράψιμο κλίνονται τα βάψιμο, δέσιμο, φταίξιμο κ.ά.
Ουσιαστικά σε -ς (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | τέρας | καθεστώς | τα | τέρατα | καθεστώτα |
| Γεν. | του | τέρατος | καθεστώτος | των | τεράτων | καθεστώτων |
| Αιτ. | το | τέρας | καθεστώς | τα | τέρατα | καθεστώτα |
| Κλητ. | τέρας | καθεστώς | τέρατα | καθεστώτα | ||
Τα ουσιαστικά που κλίνονται σύμφωνα με το τέρας είναι παροξύτονα και τονίζονται στη γενική ενικού, ονομαστική, αιτιατική και κλητική πληθυντικού στην προπαραλήγουσα. Παρόμοια κλίνονται και τα γήρας, κρέας, πέρας κ.ά.
Τα ουσιαστικά που κλίνονται σύμφωνα με το καθεστώς είναι οξύτονα και παροξύτονα. Τονίζονται παντού στην ίδια συλλαβή, αλλά στη γενική πληθυντικού πάντα στην παραλήγουσα. Παρόμοια κλίνονται και τα αεριόφως, γεγονός, ημίφως, λυκόφως. Εξαιρείται το φως, που τονίζεται στη γενική ενικού στη λήγουσα.
Ουσιαστικά σε -ν (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | ον | φωνήεν | τα | όντα | φωνήεντα |
| Γεν. | του | όντος | φωνήεντος | των | όντων | φωνηέντων |
| Αιτ. | το | ον | φωνήεν | τα | όντα | φωνήεντα |
| Κλητ. | ον | φωνήεν | όντα | φωνήεντα | ||
Τα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας είναι οξύτονα και παροξύτονα. Τονίζονται παντού στην ίδια συλλαβή, εκτός από τη γενική πληθυντικού των παροξύτονων, όπου ο τόνος κατεβαίνει μία συλλαβή. Στη γενική πληθυντικού τονίζονται πάντοτε στην παραλήγουσα. Εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά το παν και το μηδέν, που τονίζονται στη γενική ενικού στη λήγουσα (του παντός, του μηδενός).
Το ουσιαστικό μηδέν δε σχηματίζει πληθυντικό. Χρησιμοποιείται ο πληθυντικός του ουσιαστικού το μηδενικό.
Σύμφωνα με το ον κλίνονται και τα ανακοινωθέν, παρελθόν, παρόν, προϊόν, προσόν, συμβάν κ.ά.
Σύμφωνα με το φωνήεν κλίνονται και τα ενδιαφέρον, καθήκον, μέλλον, περιβάλλον, σύμπαν, συμφέρον κ.ά.
Ιδιόκλιτα ουσιαστικά που λήγουν σε -ρ (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | ήπαρ | πυρ | τα | ήπατα | πυρά |
| Γεν. | του | ήπατος | πυρός | του | ηπάτων | πυρών |
| Αιτ. | το | ήπαρ | πυρ | τα | ήπατα | πυρά |
| Κλητ. | ήπαρ | πυρ | ήπατα | πυρά | ||
Η γενική πληθυντικού του ουσιαστικού το ήπαρ και οι κλητικές και των δύο ουσιαστικών δεν είναι εύχρηστες στον λόγο.
Ιδιόκλιτα ουσιαστικά που λήγουν σε φωνήεν (ανισοσύλλαβα)
| Ενικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | το | γάλα | οξύ | δόρυ | ήμισυ |
| Γεν. | του | γάλατος/γάλακτος | οξέος | δόρατος | ημίσεος |
| Αιτ. | το | γάλα | οξύ | δόρυ | ήμισυ |
| Κλητ. | γάλα | οξύ | δόρυ | ήμισυ | |
| Πληθυντικός αριθμός | |||||
| Ονομ. | τα | γάλατα | οξέα | δόρατα | — |
| Γεν. | των | γαλάτων | οξέων | δοράτων | — |
| Αιτ. | τα | γάλατα | οξέα | δόρατα | — |
| Κλητ. | γάλατα | οξέα | δόρατα | — | |
δ. Άκλιτα ουσιαστικά
Ορισμένα ουσιαστικά, που προέρχονται κυρίως από ξένες γλώσσες, δεν κλίνονται. Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται ορισμένα από αυτά.
| ΑρσενικάΘηλυκάΟυδέτερα | μάνατζερ, ντε(ν)τέκτιβ, ρεπόρτερ κ.ά.πλαζ, σεζόν, σπεσιαλιτέ κ.ά.άλφα, ασανσέρ, βήτα, βολάν, κονιάκ, ρεπό, τρακ, φερμουάρ, ταμπλό, ραντεβού, πάρτι, μαγιό, μετρό, στυ(ι)λό κτλ. |
ε. Διπλόκλιτα ουσιαστικά
Στα διπλόκλιτα περιλαμβάνονται όσα σχηματίζουν πληθυντικό αριθμό διαφορετικού γένους από ό,τι στον ενικό.
| Ενικός αριθμός | Πληθυντικός αριθμός | |
| ο βράχοςο λαιμόςο λόγοςο πλούτοςο σανόςο χρόνος | οι βράχοιοι λαιμοίοι λόγοι——οι χρόνοι | τα βράχιατα λαιμάτα λόγιατα πλούτητα σανάτα χρόνια |
Παρατηρώ και… καταλαβαίνω…
Η μορφολογική ποικιλία των ουσιαστικών είναι αρκετά μεγάλη. Η επιλογή του ενός ή του άλλου μορφολογικού τύπου οφείλεται σε διάφορους λόγους. Ορισμένοι από τους σημαντικότερους λόγους είναι: α) η διατήρηση στερεότυπων εκφράσεων που προέρχονται από παλαιότερες μορφές της ελληνικής γλώσσας και διατηρήθηκαν μέσω της Καθαρεύουσας, β) η επίδραση λαϊκότροπων και διαλεκτικών μορφολογικών τύπων που προέρχονται από τη λαϊκή γλώσσα και τη λογοτεχνία και γ) η συνειδητή επιλογή του ομιλητή για δημιουργία ύφους.
Παρατηρήστε και τις τρεις αυτές περιπτώσεις στις παρακάτω φράσεις:
α) Διατήρηση στερεότυπων εκφράσεων
- Η Τράπεζα Ελλάδος εφαρμόζει πιστά την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης,
αλλά
Οι τράπεζες της Ελλάδας είναι συνήθως μεσαίου μεγέθους. - Πήγε στο περίπτερο και αγόρασε μπισκότα Παπαδοπούλου και δύο σοκολάτες αμυγδάλου,
αλλά
Τα σοκολατάκια του Παπαδόπουλου έχουν έντονη γεύση αμύγδαλου. - Οι δημόσιοι υπάλληλοι πληρώνονται κάθε μία και δεκαέξι του μηνός,
αλλά
Τα έξοδα αυτού του μήνα ήταν αρκετά.
β) Επίδραση διαλεκτικών και πολύ λαϊκών τύπων
- Στη λιτανεία ήταν τρεις δεσποτάδες και πέντε μαθητάδες,
αλλά
Οι δεσπότες της περιοχής υποδέχτηκαν τους μαθητές των σχολείων. - Αυτοί οι ανθρώποι δεν καταλαβαίνουν τίποτα,
αλλά
Οι άνθρωποι σήμερα εργάζονται σκληρά. - Πόσων χρονών είναι η Ιωάννα;
αλλά
Η Ιωάννα είναι έξι χρονώ.
γ) Επιλογή για λόγους ύφους
- Κύριε διευθυντά, σας ζητούν στο τηλέφωνο (τυπικό ύφος),
αλλά
Έλα, διευθυντή μου, σε ζητάνε (οικείο ύφος). - Ο μισθός του δασκάλου υπερβαίνει τα 1.000 Ευρώ (τυπικό ύφος),
αλλά
Του δάσκαλου η δουλειά δεν πληρώνεται με τίποτε (ουδέτερο ή οικείο ύφος)
ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
Ι. ΑΡΣΕΝΙΚΑ
| Καταλήξεις | Παραδείγματα | |||
| α/α | Ενικός | Πληθυντικός | Ενικός | Πληθυντικός |
| 1. | -ας (ισοσύλλ.) | -ες | πατέρας, μήνας, κήρυκας | πατέρες, μήνες, κήρυκες |
| 2. | -ης (ισοσύλλ.) | -ες | μαθητής, επιβάτης | μαθητές, επιβάτες |
| 3. | -ος (ισοσύλλ.) | -οι | βαθμός, δρόμος, ανήφορος | βαθμοί, δρόμοι, ανήφοροι |
| 4. | -ας (ανισοσύλλ.) | -άδες | ψαράς, ρήγας, τσέλιγκας | ψαράδες, ρηγάδες, τσελιγκάδες |
| 5. | -ης (ανισοσύλλ.) | -ηδες | καφετζής, βαρκάρης, φούρναρης | καφετζήδες, βαρκάρηδες, φουρνάρηδες |
| 6. | -ης | -ες, -άδες | αφέντης | αφέντες, αφεντάδες |
| 7. | -ές, -ούς (ανισοσύλλ.) | -έδες, -ούδες | καφές, παππούς | καφέδες, παππούδες |
| 8. | -έας (ανισοσύλλ.) | -είς | κουρέας | κουρείς |
ΙΙ. ΘΗΛΥΚΑ
| Καταλήξεις | Παραδείγματα | |||
| α/α | Ενικός | Πληθυντικός | Ενικός | Πληθυντικός |
| 1. | -α (ισοσύλλ.) | -ες | σπηλιά, εικόνα, αίθουσα | σπηλιές, εικόνες, αίθουσες |
| 2. | -η (ισοσύλλ.) | -ες | γραμμή, γνώμη, κάμαρη, χάρη | γραμμές, γνώμες, κάμαρες, |
| χάρες | ||||
| 3. | -η (ανισοσύλλ.) | -εις | γνώση, αίτηση | γνώσεις, αιτήσεις |
| 4. | -ος (ισοσύλλ.) | -οι | κιβωτός, ψήφος, μέθοδος | κιβωτοί, ψήφοι, μέθοδοι |
| 5. | -ά, -ού (ανισοσύλλ.) | –άδες, -ούδες | μαμά, πολυλογού | μαμάδες, πολυλογούδες |
| 6. | -ω (ισοσύλλ.) | — | πειθώ, Μάρω | — |
ΙΙΙ. ΟΥΔΕΤΕΡΑ
| Καταλήξεις | Παραδείγματα | |||
| α/α | Ενικός | Πληθυντικός | Ενικός | Πληθυντικός |
| 1. | -ο (ισοσύλλ.) | -α | φυτό, δέντρο, άτομο | φυτά, δέντρα, άτομα |
| 2. | -ι (ισοσύλλ.) | -ια | νησί, σπίτι | νησιά, σπίτια |
| 3. | -ος (ισοσύλλ.) | -η | δάσος, μέγεθος | δάση, μεγέθη |
| 4. | -μα (ανισοσύλλ.) | -ματα | πράγμα, μάθημα | πράγματα, μαθήματα |
| 5. | -ιμο (ανισοσύλλ.) | -ιματα | γράψιμο | γραψίματα |
| 6. | -ς (ανισοσύλλ.) | -τα | τέρας, καθεστώς | τέρατα, καθεστώτα |
| 7. | -ν (ανισοσύλλ.) | -ντα | ον | όντα |
| 8. | -ρ (ανισοσύλλ.) | -(τ)α | ήπαρ, πυρ | ήπατα, πυρά |